Amerykańskie archiwum Andersa w Polsce

W dniu 25 stycznia 2017 r. Amerykański Instytut Hoovera podpisał specjalne porozumienie z Ośrodkiem Badań nad Totalitaryzmami imienia Witolda Pileckiego o przekazaniu Polsce około 30 tys. świadectw polskich obywateli z lat 1939-1941 zgromadzonych przez biuro gen. Władysława Andersa w trakcie II wojny światowej. W uroczystości na Zamku Królewskim w Warszawie udział wzięli wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Magdalena Gawin, wiceminister Spraw Zagranicznych Renata Szczęch, przedstawiciel min. Anny Marii Anders – Arkadiusz Urban (KPRM), dyr. Krzysztof Strzałka (MSZ), przedstawiciel Archiwum Akt Nowych – Mariusz Olczak oraz liczni przedstawiciele Korpusu Dyplomatycznego m.in. z Iranu, Nowej Zelandii, Australii, Indii, USA, Libanu.

Polska będzie dysponowała największą bazą z zeznań ludności cywilnej w okupowanej Europie. Do Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami imienia Witolda Pileckiego trafi materiał ze świadectwami Polaków, którzy byli ofiarami sowieckiej okupacji. Ośrodek uporządkuje zbiory, przygotuje transkrypcje dokumentów, z których wiele zachowało się w formie rękopisów, przetłumaczy je i zamieści na portalu ZapisyTerroru.pl oraz jego angielskiej wersji – ChroniclesofTerror.pl.

– Zbiory dokumentów, które zostaną przekazane Ośrodkowi, to świadectwa składane przez obywateli polskich, ofiary zbrodni i represji sowieckich w trakcie II wojny światowej – mówi dr hab. Magdalena Gawin, podsekretarz stanu w ministerstwie kultury i dziedzictwa narodowego. – Relacje te były gromadzone przez specjalne biuro utworzone przez generała Władysława Andersa – dodaje.

Dokumenty zawierające relacje Polaków – żołnierzy i cywilów, którzy opuścili Związek Sowiecki wraz z Armią Andersa – po II wojnie światowej znalazły się w Instytucie Hoovera. Stało się tak dlatego, iż Rząd Polski na Uchodźstwie w obawie przed zniszczeniem lub przejęciem tych archiwaliów przez władze komunistyczne w kraju chciał je zdeponować w bezpiecznym miejscu. Zdecydowano się na USA i Bibliotekę Hoovera (tak wtedy nazywał się Instytut), gdyż uznano, że ta położona w dalekiej Kalifornii instytucja, od zawsze była przychylna sprawie niepodległości Polski, a ponadto pozostawała w rękach prywatnych, dzięki czemu mniej była narażona na ewentualne naciski, aby zbiory przekazać Polsce Ludowej.

Wyścig z czasem – Polacy w Armii Andersa

– Świadectwa zgromadzone w Instytucie Hoovera stanowią zapis poruszających przeżyć mieszkańców Kresów Wschodnich podczas II wojny światowej – mówi dr hab. Magdalena Gawin. – Są wśród nich relacje osób aresztowanych przez NKWD jako “wrogowie ludu”, torturowanych w czasie śledztw i skazywanych na wieloletni pobyt w łagrach. Deportowani na Wschód opowiadają o wielotygodniowej podróży w bydlęcych wagonach, ciężkich warunkach życia na zesłaniu, pracy ponad siły, głodowych racjach żywnościowych i śmierci najbliższych. Ze świadectw wyłania się obraz dramatycznego wyścigu z czasem, kiedy Polacy po amnestii starali się dotrzeć do punktów werbunkowych Armii Andersa. Relacje o swoich przeżyciach składali najczęściej już po wydostaniu się z “nieludzkiej ziemi”.

– Marzeniem żołnierzy generała Andersa i towarzyszącej im ludności cywilnej było wrócić do wolnej, niepodległej Polski. Wielka epopeja, w wyniku której polskie wojsko walczyło na froncie włoskim, a cywile trafili na kilka kontynentów – od Meksyku, przez Afrykę i Indie, aż po Nową Zelandię – dla wielu skończyła się, niestety, trwałą emigracją. Dzięki współpracy z Instytutem Hoovera i naszemu projektowi świadectwa ich wojennych przeżyć trafią do zbiorowej świadomości Polaków. Mamy nadzieję, że ten symboliczny powrót ożywi pamięć o doświadczeniu okupacji sowieckiej w latach 1939–1941 na Kresach Wschodnich II RP i o niezwykłym fenomenie Armii Andersa – mówi Wojciech Kozłowski, zastępca dyrektora ds. programowych Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami.

Świadectwa po raz pierwszy dostępne dla wszystkich   

– Mimo że część dokumentów ze zbiorów Instytutu jest obecna w Polsce już od kilku lat, dopiero teraz dostęp do indywidualnych świadectw będzie faktycznie powszechny – tłumaczy Anna Gutkowska, p.o. dyrektor Ośrodka. – Nasz Ośrodek stworzył specjalną bazę ZapisyTerroru.pl i jej anglojęzyczną wersję – ChroniclesofTerror.pl. Na tych portalach od wielu miesięcy udostępniamy relacje polskich obywateli – ofiar i świadków niemieckich zbrodni totalitarnych. Dzięki podpisanemu dziś porozumieniu z Instytutem Hoovera nasze zbiory już od września będą systematycznie uzupełniane o świadectwa ofiar zbrodni dokonanych przez Związek Sowiecki.

Anna Gutkowska podkreśla również, że po raz pierwszy świadectwa zostaną w całości przetłumaczone na język angielski. – Do tej pory z polskich materiałów zgromadzonych w Instytucie korzystać mogli de facto tylko historycy polscy lub naukowcy posługujący się naszym językiem, tacy jak Norman Davies czy Timothy Snyder. Teraz dokumenty staną się dostępne praktycznie dla wszystkich naukowców. Cieszymy się, że w ten sposób Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego stanie się ambasadorem polskiej historii na całym świecie – dodaje dyrektor placówki.

Na mocy podpisanego porozumienia Ośrodek będzie współpracował także z Archiwum Akt Nowych oraz z Narodowym Archiwum Cyfrowym.

Portal ZapisyTerroru.pl i jego angielski odpowiednik ChroniclesofTerror.pl zawiera obecnie ok. 1000 zeznań świadków i ofiar zbrodni totalitarnych, z czego ponad 700 zostało już przetłumaczonych na język angielski. Każde świadectwo jest dokładnie opisane, co ułatwia identyfikację świadków i rozpoznanie lokalizacji, w których rozgrywały się wydarzenia, a także usytuowanie relacji w czasie. Dzięki pełnotekstowej wyszukiwarce i systemowi haseł użytkownik szybko trafi na interesujące go relacje.

Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego służy interdyscyplinarnej refleksji nad polskim doświadczeniem konfrontacji z dwoma totalitaryzmami w XX w. Został powołany do życia wiosną 2016 r. Zadaniem Ośrodka jest włączanie polskiego doświadczenia historycznego w pamięć świata i budowanie pomostu między nauką a kulturą. W ramach projektu “Zapisy Terroru” udostępniamy w Internecie (w języku polskim i angielskim na stronach www.zapisyterroru.pl oraz www.chroniclesofterror.pl) relacje obywateli polskich – ofiar i świadków zbrodni totalitarnych, ich rodzin i bliskich.